زلزله‌ی هشت ریشتری در منار جنبان!
به گزارش خبرنگار سرویس میراث فرهنگی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، یک مقبره و دو مناره همه‌ی آن چیزی است که «منار جنبان» و شاهکار معماری است که تا اعلام رسمی نظر کارشناسان، دیگر تکان داده نمی‌شود تا مبادا بیشتر از این آسیب ببیند؛ اما برای شناخت این بنای تاریخی که دست کم از نظر نوع معماری و خاصیت ضد زلزله داشتن، با دیگر آثار تاریخی کشور تفاوتی فاحش دارد، به الفبایی از زمان ایجاد آن نیاز داریم.
بنیان این مناره در دوره‌ی ایلخانی و در اواخر پادشاهی «اولجایتو» بر زمین گذاشته شد. بنایی که به‌عنوان مقبره‌ای برای «عمو عبدالله» عارف و زاهد دوره‌ی ایلخانی ساخته شد و شامل یک سنگ بزرگ مرمری و یک پارچه روی قبر بود و دورتادور آن به خط ثلث و به‌صورت برجسته سوره‌ی «یاسین» حجاری شده بود. در آن زمان روی آرامگاه «عمو عبدالله» فقط یک بنای بدون مناره ساخته شد، بنایی شامل یک ایوان آجری که مکانی را برای زائران این زاهد فراهم می‌کرد.
اما تاریخ این بنای ساده و ارزشمند، 300 سال پس از ساخت مقبره‌ی «عمو عبدالله» متفاوت شد، زمانی که دانشمندان دوره‌ی صفویه دو مناره روی این مقبره ساختند تا آن را متفاوت با دیگر بناهای شهر اصفهان کنند.
ساخت نخستین سازه‌ی ضد زلزله در منار جنبان
رییس پژوهشکده‌ی هنر و معماری در اصفهان درباره‌ی منار جنبان به خبرنگار ایسنا توضیح داد: هرچند مقبره‌ی «عمو عبدالله» به مناره نیازی نداشت، اما دانشمندان دوره‌ی صفوی با ساختن دو مناره در اطراف این آرامگاه، نخستین تلاش‌های خود را برای ایجاد یک سازه‌ی ضد زلزله به کار گرفتند. خاصیت این سازه این بود که با حرکت یک مناره، مناره‌ی دیگر و همه‌ی بنا با تکان می‌خورد.
حمید مظاهری تهرانی درباره‌ی نحوه‌ی تکان خوردن مناره‌های منار جنبان، اظهار کرد: در آسمان‌خراش‌هایی که ارتفاع زیادی دارند و زلزله روی آنها تأثیر زیادی می‌گذارد، با کار گذاشتن پاندول در مرکز ثقل ساختمان، مانند پاندول‌های ساعت در سایزهای بسیار بزرگ‌تر، حرکت باد یا نوسانات و ارتعاشات زلزله را خنثی می‌کنند، به‌عنوان مثال، وقتی زلزله ساختمان را به سمت چپ می‌برد، پاندول آن را به سمت راست حرکت می‌دهد و این اتفاق باعث جلوگیری از تخریب بنا می‌شود.
او افزود: هرچند استفاده از این علم از چند سال پیش در ساختمان‌های بسیار مرتفع کشورهای اروپایی رایج شده است، ولی در دوره‌ی صفوی در ساخت مناره‌های منار جنبان از این علم استفاده شد. در این بنای تاریخی با انجام محاسبات دقیق و استفاده از کلاف‌های چوبی در بالا و پایین بنا، تلاش شده است بنا در مقابل هر نوع ارتعاش و نوسانی مقاوم کند.
مناره‌های مسجد امام (ره)، منار جنبان دوم
این مدرس دانشگاه و معمار حرکت این مناره‌ها را فقط منحصر به منار جنبان ندانست و اظهار کرد: مناره‌های مسجدهای «امام» و «اشترجان» در اصفهان وقتی بادهای شدید می‌وزد تکان می‌خورد، این حرکت‌ها با دقت زیاد یا با دوربین، قابل دیدن هستند. در واقع، هرگاه یک منار دارای ارتفاع زیادی باشد به‌طور طبیعی در مقابل باد به حرکت درمی‌آید و هرچه باد شدیدتر باشد، تقریبا همه‌ی ساختمان دچار نوسان می‌شود. هرچند منار جنبان به‌دلیل ارتفاع کم با حرکت باد تکان نمی‌خورد و به حرکت دست نیاز دارد، ولی به‌نظر می‌رسد چون در دوره‌ی صفویه چند زلزله رخ داد، معماران و دانشمندان آن زمان به‌دنبال راه حل‌هایی برای مقاوم کردن ساختمان‌های خود در مقابل زلزله بودند.
او با اشاره به روبه افول رفتن معماری بعد از دوره‌ی صفوی در ایران، بیان
کرد: متأسفانه این هنر در دوره‌ی قاجار نابود شد، چون از آن زمان تقلید از
کشورهای اروپای آغاز و کپی‌برداری‌های بسیار زیادی از آنها انجام شد. به
همین دلیل، دیگر هیچ خلاقیت یا ابداعی در معماری ایرانی نداریم.
از 200 سال پیش منار جنبان هر روز می‌لرزد
مظاهری با تأکید بر این‌که منار جنبان در زمان ساختش به‌گونه‌ای بنا شد که حداکثر سه یا چهار زلزله‌ی هشت ریشتری را پشت سر بگذارد، گفت: بنای اصلی مقبره و مناره‌ها دست کم از حدود 200 سال پیش در حال تکان خوردن هستند. آنها ممکن است توانایی مقاومت در برابر چند زلزله‌ی هشت ریشتری را داشته باشند، اما نه این‌که هر روز، هر 15 دقیقه یک‌بار نوساناتی معادل ارتعاشات یک زلزله‌ی هشت ریشتری را تحمل کنند.
وی ادامه داد: با هر تکان مناره‌ها، زلزله‌ای با تکان بیش از پنج ریشتر به این بنا وارد می‌شود که همه‌ی ساختمان را تکان می‌دهد. این تکان‌ها در طول سال‌ها باعث تخریب این بنای تاریخی می‌شود.
حرکت منار جنبان الاکلنگی شده است
رییس پژوهشکده‌ی هنر ومعماری در اصفهان با اشاره به مطالعاتی که اداره‌ی میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان در سه سال گذشته برای منار جنبان انجام داده است، گفت: در آن زمان، به این نتیجه رسیدند که هنگام مرمت و بندکشی آجرها هر تکانی در منار جنبان به جای داشتن نوسانات پاندولی، حالت الاکلنگی پیدا کرده است. کارشناسان متوجه شدند زمانی که مناره‌ی سمت راست را حرکت می‌دهند تا مناره‌ی سمت چپ تکان بخورد، حرکت آن حالت الاکلنگی دارد و این نشان می‌دهد که مناره‌ها در شرف تخریب هستند.
او اظهار کرد: اگر حرکت پاندولی یا نوسانی از یک مناره به مناره‌ی دیگر منتقل شود، خطری این بنای تاریخی را تهدید نمی‌کند؛ اما به‌تازگی حرکت‌ها در مناره‌های این بنا، به حرکت‌هایی الاکلنگی تبدیل شده‌اند که در صورت ادامه‌دار بودن، مناره‌ها یا کل سازه تخریب می‌شود، چون لرزش‌ها فقط به مناره‌ها منتقل نمی‌شود، ایوان این بنای تاریخی نیز به لرزش درمی‌آید.
منار جنبان اگر نجنبد، به چه دردی می‌خورد؟
وی بیان کرد: من به‌عنوان یک شهروند اصفهانی معتقدم اگر مناره‌های منار جنبان، تکان نخورند هیچ ارزش و شاخصه‌ی مهمی برای دیدن گردشگران، در این بنا وجود ندارد، چون این بنا خود به‌تنهایی هیچ شاخصه‌ی معماری با ارزشی ندارد و به مرور گردشگران برای دیدن آن نمی‌آیند. از سوی دیگر، اگر این حرکت‌ها ادامه‌دار باشد، این بنای تاریخی به‌زودی تخریب می‌شود.
مظاهری رسیدگی به این بنا را باعث زیاد شدن طول عمر آن دانست و اظهار کرد: شاید با این کار مناره‌های این بنا چند سال بیشتر تکان بخورند، ولی نباید این احتمال را از سر بیرون کرد که بعد از هر لرزشی امکان ریختن منار جنبان بر سر گردشگران وجود دارد.
او گفت: حرکت ندادن و سالم ماندن بنای تاریخی منار جنبان یا حرکت دادن و نابودی تدریجی آن، یک انتخاب ملی، تاریخی و فرهنگی است که باید درباره‌ی آن تصمیم‌گیری شود.
شبیه‌سازی منار جنبان برای حفاظت از اصل آن
مظاهری اضافه کرد: پیشنهاد می‌کنم برای جلوگیری از هر فاجعه‌ای، با توجه به این‌که تا حد زیادی با مکانیزم ساخت منار جنبان آشنا هستیم، بنایی مشابه آن بسازیم و دست از سر منار جنبان واقعی برداریم.
در سر راه اصفهان به نجف آباد قریه ای است كه آن را كارلادان می گویند.امروز این روستا جزئی از شهر اصفهان به شمار می رود.در این قریه بنائی وجود دارد كه مزار یكی از صلحا و زهّاد مشهور قرن هشتم هجری به نام عمو عبدالله كارلادانی است.
تاریخی كه بر فراز سنگ عمو عبدالله نوشته شده و سال 716 هجری را نشان می دهد مبین این نكته است كه این عارف بزرگ در زمان سلطان (محمد خدابنده) ایلخان مسلمان می زیسته است ایوان منارجنبان یكی از آثار تك ایوانی دوران ایلخانی است اما برخی از محققین عقیده دارند كه مناره ها بعداً به ایوان مزبور افزوده شده است.
چیزی که این بنای کوچک را که عرضش نه متر و طول هر مناره‌اش هفده متر است را معروف کرده‌است تکان خوردن آن است.یعنی با تکان دادن یکی از مناره ها مناره دیگر و کل ساختمان نیز تکان می خورد. ایوان بنا به سبک مغول ساخته شده است ولی شکل مناره ها نشان می‌دهد که آنها را اواخر دوره صفویه به ایوان اضافه کرده اند. دلیل حرکت این بنا تا مدت‌ها برای دانشمندان سوال بوده است. بسیاری هنوز هم می گویند هیچ دلیل منطقی ای برای این حرکت وجود ندارد اما چیزی که مهم است،این است که منارجنبان در دنیا تنها بنایی نیست که این طوری حرکت می کند.
در عراق و عربستان هم چنین بناهایی یافت می شود.به هر حال منطقی ترین علتی که برای تکان خوردن مناره ها می تواند وجود داشته باشد،پدیده فیزیکی تشدید یا دوپلر است. چون مناره‌ها سبک و کاملاً مشابه هستند،تکان خوردن یکی روی دیگری اثر می گذارد. بسیاری از معماران و مهندسان درباره جنبش مناره ها به اظهار نظر فنی و مهندسی پرداخته اند اما برخی نیز می گویند هیچ دلیل منطقی برای تحرك مناره ها ارائه نشده است.جهانگردانی كه به نقاط مختلف دنیا سفر كرده اند در مشاهدات خود مناره هائی را معرفی كرده اند كه در نقاط دیگر جهان همین خصوصیت را داشته اند. اما قدر مسلم اینكه منارجنبان اصفهان وجه تمایزی با سایر مناره های متحرك دارد و آن این است كه گذشته از حركت مناره ها سایر قسمت های بنا نیز حركت می كند.ارتفاع ایوان مقبره عمو عبدالله از سطح زمین بقعه 10 متر و ارتفاع هریك از دو مناره 7/5 متر است. در این ایوان مزار عمو عبدالله قرار دارد و راه صعود به بام و مناره ها نیز به وسیله درگاه كوچكی است كه با پلكانی مارپیچ به بام مربوط می شود.
موقعیت: در گذشته منارجنبان از شهر جدا و در دهکده ای به نام «کارلادان» قرار داشت. ولی امروزه این بنا جزو اصفهان است و در محله ی کارلادان که امروزه به خاطر وجود منارجنبان به محله ی منارجنبان مشهور شده قرار دارد. این ساختمان با کاشی‌های لاجوردی رنگ به شکل ستاره چهارپر و اشکال دیگری به شکل کثیرالاضلاع فیروزه‌ای رنگ زینت یافته است.
ویژگی‌های بنا: شهرت این بنای کوچک با پهنای نه متری و بلندای هفده متری هر مناره‌اش به سبب تکان خوردن منارهای آن است. با تکان دادن یکی از مناره‌ها مناره دیگر و کل ساختمان نیز تکان می‌خورد. ایوان بنا به سبک مغول ساخته شده‌است. ولی شکل مناره‌ها نشان می‌دهد که آنها را اواخر دوره صفویه به ایوان اضافه کرده‌اند. تکان خوردن مناره‌های این بنا تا مدت‌ها برای دانشمندان پرسش برانگیز بود. معماری اسرار آمیز این بنا برای بسیاری هنوز هم در هاله ابهام باقی مانده است. منطقی‌ترین علتی که برای تکان خوردن مناره‌ها وجود دارد، پدیده فیزیکی تشدید یا پدیده دوپلر است. چون مناره‌ها سبک معماری مشابهی دارند، تکان خوردن یکی روی دیگری اثر می‌گذارد. ایوان منارجنبان یکی از نمونه‌های سازه‌های سبک مغولی ایران است و از آن دوره کاشیکاریهایی هم دارد. مناره‌ها بعداً و در تاریخی که درست معلوم نیست و احتمالاً در پایان روزگار صفوی به ایوان مزبور اضافه شده و با حرکت دادن یکی از آنها، دیگری نیز حرکت می‌کند. اما نکته جالب در این بنای تاریخی آن است که با حرکت دادن یک مناره، نه تنها مناره دیگر به حرکت در می‌آید، بلکه تمامی این ساختمان به لرزه درمی‌آید.
راز منارجنبان: حمید شاهین پور،سرپرست كمیته پژوهشی انجمن فناوری های بومی ایران كه به اختلالات اخیر در نوسانات دو منار اصفهان پی برد تصمیم گرفت علت ارتعاشات بنا را با فرمول های دینامیكی پیدا كند. پژوهش شاهین پور با تمام فرمول های پیچیده و آزمایشگاهی اش تنها در پی رسیدن به این نتیجه است.«هنگامی كه دو نخ مشابه را به طول مساوی و انتهای نخ ها به یك نخ افقی ببندید دو آونگ كاملا مشابه حاصل می شود.اگر یكی از وزنه های به نوسان در آید یكی دیگر از وزنه ها هم شروع به نوسان می كند. اگر یكی از نخها بلندتر شود در صورت نوسان یكی،وزنه دیگر دچار نوسان نمی شود.حال اگر وزن یكی با دیگری متفاوت باشد باز هم نوسان یكی منجر به اختلال در نوسان دیگری می شود.بنابر این می توان ارتعاش یك مناره به مناره های بعدی هم منتقل شود.» پیش از شاهین پور افرادی دیگری هم درباره منار جنبان كار كرده اند اما تا كنون كسی،كار آزمایشگاهی روی این بنا انجام نداده اند. در كشورهای عراق و عربستان هم منار جنبان های زیادی وجود دارد.شاهین پور تمام منارجنبان های ساخته شده در دنیا را متعلق به فرهنگ ایرانی اسلامی می داند. جالب است بدانید منار جنبان های دنیا در یك دوره زمانی سی ساله دوره تیموریان ساخته شده اند.
عمو عبدالله کارلادانی یا عمو عبدالله سقلابی: از پارسایان قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری قمری است که در عمارت منارجنبان واقع در محله کارلادان شهر اصفهان آرمیده‌است. بر سنگ مزار وی چنین نوشته شده‌است: «هذا قبر الشیخ الزاهد البارع المتورع السعید المتقی عمو عبداﷲ بن محمد بن محمود سقلابی رحمةاﷲ علیه و توفی فی السابع عشرة من شهر ذیحجة سنة ست عشرة و سبعمائة.» بنابر آنچه بر سنگ مزار وی نوشته شده، وفات او در تاریخ هفدهم ذی الحجه سال هفتصد و شانزده هجری قمری بوده‌است. شایان ذکر است که اهالی محل کارلادان معتقدند که حرکت مناره‌های عمارت منارجنبان، کرامت عمو عبدالله کارلادانی است. این مطلب در لغت نامه دهخدا نیز اشاره شده‌است. علامه دهخدا می‌نویسد: «متولی قبر مرحوم عمو عبدالله که در زیر طاق منارجنبان مدفونست گفت: «از کرامت صاحب این قبر است.» گفتم ممکن است کرامتی کند که یک مرتبه هم حرکت نکند.» متولی قبر عمو عبداﷲ که در عبارت علامه دهخدا اشاره شده‌است، سید جمال الدین عالم کارلادانی است.برای نمایش فیلم های منار جنبان به اینجا بروید