این بار میخواهم به بهانه داستان ساخت این شاهکار که شرح مفصل آنرا میتوانید در ادامه مطلب بخوانید بناهایی را که عشق عامل ساختن آنها بوده یا بناهایی با الهام از آنها ساخته شده را معرفی کنم . بناهایی که در ظاهر از همان سنگ و چوبند ولی حس لطیفی خمیر مایه بوجود آمدنشان شده است . بنایی که رابین رانات تاگور آنرا قطره اشکی بر رخسار تاریخ نامید و همسر یک افسر انگلیسی در وصف آن گفت :

"اگر قرار است بعد از مرگم برای من هم تاج محلی ديگر بسازند، حاضرم فردا بميرم".

تاج محل

رابيند رانات تاگور، شاعر و انديشمند بنگالی هند تاج محل را "قطره اشکی بر رخسار تاريخ" ناميده بود. همسر يک افسر بريتانيايی در قرن نوزدهم ميلادی نوشته بود: "اگر قرار است برای من هم تاج محلی ديگر بسازند، حاضرم فردا بميرم".

"ادوين آرنولد"، شاعر انگليسی، در توصيف تاج محل می نويسد: "اين ساختمان به مانند ديگر بناها، صرفا يک کار معماری نيست، بلکه روی سنگ های زنده آن اشتياق و علاقه شديد عاشقانه يک امپراتور حک شده است."  و جهانيان تاج محل را به عنوان يکی از هفت عجايب دنيا شناخته اند.

داستان بنای اين مجموعه عمارات مجلل که در وسط آن گنبد تاج محل چون نگينی می درخشد، بر ارزش تاريخی اين شاهکار هنری افزوده است. تاج محل، در واقع، باشکوه ترين هديه يک شاه به همسر از دست رفته اش است و پايه های آن بر عشق وافر شاه جهان گورکانی به ممتاز محل ايرانی تبار استوار است.

شايد اگر در سال ١٦٠٧ ميلادی شاهزاده خرم، که بعدا با نام شاه جهان شناخته شد، ارجمند بانو بيگم را، که بعدا به ممتاز محل ملقب شد، نمی ديد، امروز از تاج محل خبری نبود.

تاج‌محل  آرامگاه زیبا و باشکوهی است که در نزدیکی شهر اگرا و در ۲۰۰ کیلومتری جنوب دهلی نو پایتخت هند واقع شده‌است. این بنا به دستور شاه جهان، امپراتور گورکانی هند به منظور یادبود از همسر ایرانی محبوبش ممتاز محل که در سال ۱۶۳۱ (میلادی) به‌هنگام وضع حمل فوت کرد بنا شده‌است. شاه تصمیم گرفت پس از مرگ همسرش با ساخت بنایی زیبا، مجلل و عظیم، همسرش را جاودانه کند. از این‌رو آرامگاهی زیبا بر روی قبر او بنا نهاد.
همانطور که مشخص است، نام این بنای زیبا ایرانی می‌باشد. این ساختمان بر پایه مخلوطی از معماری ایرانی، هندی و اسلامی تأسیس شده‌است و در ساخت آن ۲۰،۰۰۰ هنرمند و معمار از نقاط مختلف آسیا به‌خصوص ایران، شبه قاره هند، آسیای میانه و آناتولی شرکت داشته‌اند.
آغاز ساخت تاج‌محل سال ۱۶۳۲م (۱۰۴۲ ش) بود و در سال ۱۶۴۷م (۱۰۵۷ ش) تکمیل شد.
احمد معماری لاهوری و برادرش استاد حمید لاهوری (سده یازدهم هجری) سرمعماران ایرانی سازنده تاج محل در هندوستان بوده‌اند. در برخی متون نیز از عیسی خان شیرازی و امانت خان شیرازی طغرانویس، که هر دو ایرانی بوده‌اند نام برده شده‌است، که گویا خطاطی‌های روی در و دیوارهای تاج محل به امانت خان واگذار شده‌بوده‌است.

بانويی ايرانی؛ شهبانوی گورکانی

ارجمند بانو دختر يکی از اشراف ايرانی با نام عبدالحسن آصف خان و متولد شهر آگرای هند بود. "نور جهان"، عمه ارجمند بانو همسر محبوب جهانگير، پدر شهزاده خرم و شاه گورکانی وقت بود که در سياست و دولتداری هم نقش بارزی داشت.

شاهزاده خرم که در آتش عشق ارجمند بانو می سوخت، بنا به ضوابط سلطنتی با دو زن ديگر ازدواج کرد که اولی از بستگان دربار صفوی ايران بود. خرم پس از پنج سال انتظار به وصلت ارجمند بانو رسيد.

او پس از مراسم عروسی اعلام کرد که عروس تازه از ساير زنان دربار برتر و "ممتاز محل" است. ازآن به بعد ارجمند بانو با همين نام و پسوند "بيگم" خطاب می شد. به نوشته يک تاريخ نگار دربار گورکانی هند که با نام "قزوينی" از او ياد می شود، پيوند شاهزاده با دو همسر ديگرش تنها حکم زناشويی معمولی را داشت و "خرم" هيچ زن ديگری را شايسته محبت و شيفتگی ای که نثار ممتاز محل می کرد، نمى دانست.

سال ١٦٢٨ شاهزاده خرم بر تخت طاووس هند نشست و به "شاه جهان" ملقب شد. ممتاز محل نمى خواست به مانند عمه قدرتمندش در امور اداری و سياسی دستی داشته باشد. در عوض فهرست نام های زنان بيوه و کودکان يتيم را ترتيب می داد و از شوهرش می خواست که به نيازهای آنها رسيدگی کند و برای خانواده های بینوا نفقه تعيين می کرد. او نيز مانند شاه جهان به هنر معماری علاقه داشت و در ساماندهی يک باغ کرانه رود يامونا در شهر آگرا، جايی که سرانجام محل آخرت او شد، نقش داشت.

از ١٣ فرزندی که ممتاز محل به دنيا آورد، هفت تن زنده ماندند و بزرگ شدند. ممتاز محل در سال ١٦٣١ ميلادی هم که شاه جهان را در يک سفر جنگی به شهر برهان پور همراهی می کرد، باردار بود و پس از وضع حمل شديدا بيمار شد. او در حالی که در بستر مرگ خوابيده بود، به شاه جهان چهار وصيت کرد که يکی از آنها ساختن آرامگاهی بی همتا برای او بود.

سوگ سوزان وسازنده

به نوشته تاريخ نگاران، شاه جهان  در پی درگذشت محبوب ترين همراه زندگی اش خلعت شاهانه اش را به عبای سفيد عوض کرد و يک سال سوگوار بود. شاهی که قبلا برای توسعه دامنه سلطنتش خون فراوانی ريخته بود، گوشه نشين شد و برای مدتی دخترش جهان آرا به امور دولتداری پرداخت. روايت حاکی است ک موهای سياه شاه جهان طی يکی دو ماه سوگواری سفيد شد.

شاه جهان، تا از چنگ رخوت رها شد، در اجرای وصيت ممتاز محل بهترين معماران و خوشنويسان را از سراسر هند و بيرون از آن فرا خواند تا بنای يادبود محبوب ازدست رفته اش را در شهر آگرا، پايتخت امپراتوری گورکانی، بسازند.

تاريخ نگاران آن دوران، از اين بنای يادبود با نام "روضه ممتاز محل" ياد کرده اند و برخی بر اين نظراند که "تاج محل" مخفف "ممتاز محل" است. "پيتر ماندی"، جهانگرد اروپايی سده ١٧ ميلادی نيز در نوشته هايش از "تاجِ محل، ملکه دربار گورکانی" نام می برد.

خود شاه جهان هم که سال ها بعد، به دست پسرش اورنگزيب شکست خورد و مدتی در زندان لعل قلعه به سر برد، پس از درگذشت کنار ممتاز محل زير گنبد تاج محل به خاک سپرده شد.

نقش ايرانيان در بنای تاج محل

نام دقيق معمار اصلی تاج محل از معماهايی است که هنوز نشکافته اند. اما در نوشته های تاريخ نگاران دربار گورکانی نام سی و هفت معمار آمده است که در طرح ريزی و ساختمان بناهای سلطنتی آن دوران سهم داشته اند.

گمان غالب بر اين است که مجتمع تاج محل بيشتر از يک معمار داشته است و به احتمال زياد گروهی از معماران در طراحی آن دست داشته اند. "اسماعيل افندی" يا "اسماعيل خان" ايرانی تبار که در دربار عثمانی کار می کرد، مکرمت خان و عبد الکريم مامور خان از شيراز و استاد احمد لاهوری، مهندس و اخترشناس ايرانی تبار متولد لاهور. بنا به يک دستنويس بازمانده از سده ١٧ ميلادی، سرمعمار تاج محل و لعل قلعه (قلعه سرخ) دهلی همين استاد احمد لاهوری بوده است.

به گفته تاريخدان آمريکايی "ميلو بيچ"، در اين مورد می توان تنها گمانه زنی کرد که معمار اصلی تاج محل چه کسی بوده، اما اين نکته روشن است که خود شاه جهان به هنر معماری علاقه داشت ولابد در طراحی تاج محل نيز دستکم نقش يک رايزن را داشته است.

يک نام ديگر هم هست که در ارتباط آن با ساختمان تاج محل شکی نيست: عبدالحق شيرازی که سال ١٦٠٩ از شيراز به هند مهاجرت کرد و به خاطر استعداد فوق العاده اش در هنر خوش نويسی از سوی شاه جهان به "امانت خان" ملقب شد.

به احتمال قريب به يقين، تمام خطاطی های روی در و ديوار های تاج محل به امانت خان واگذار شده بود، چون تنها نام اوست که به شکل "امانت خان الشيرازی" زير يکی از خطاطی ها در ايوان جنوبی تاج محل حک شده است. امضای او حاکی از مقام بلند امانت خان در دربار گورکانيان نيز هست.

"گيوين هامبلی"، نويسنده کتاب "شهرهای هندوستان گورکانی"، می نويسد که ريشه های ايرانی تاج محل، نخستين و پايدار ترين برداشتی خواهد بود که يک دانش پژوه رشته معماری اسلامی با ديدن اين بنای يادبود حاصل می کند. به نظر او، تاج محل يک نمونه از معماری صفوی است و در واقع، نمايانگر حد اعلای نبوغ ايرانی در هنر معماری در خاک هند است.

هامبلی با استناد به سخنان "هرمان گوتز"، کارشناس تاريخ هنر، می افزايد: "تاج محل از بهترين نمونه های معماری است که با ذوق و سليقه صفوی انجام شده است ... در تاج محل موارد معدود انحراف از ارتدکسی هنری صفوی را می توان مشاهده کرد که شامل "چتری های راجپوتِ" پيرامون گنبد و تفاوت هايی در تناسب ميان گنبد و پايه آن می شود. گلدسته ها هم که احتمالا با الهام از آرامگاه "محمود خلجی" در "ماندو" ساخته شده اند، اندکی متفاوت اند. از غرايب روزگار است که که يکی از "عجايب جهان" که کمترين ارتباط را با هنر گورکانی (مغولی) دارد، به نمونه کلاسيک و نماد تمدن گورکانی تبديل شده است."

نمايی از بنای عشق و آرامگاه ممتاز محل و شاه جهان گورکانی



نماد وفا و عشق ابدی

تاج محل بنایی مُجَلَّل و رمز عشق ابدیست که سه قرن و نیم از بنای آن می‌گذرد. اخلاص به عشقی رومانسی، از دوران بسیار دور همچون: «لیلی و مجنون»، «رومئو و ژولیت» و یا «بخت‌النصر» که باغ‌های معلق بابل را به نشان وفاداری برای همسرش ساخت که یکی از عجایب هفتگانه دنیاست، تاج محل نیز یکی از عجایب هفتگانه جدید دنیاست، تاج محل آرامگاه «ارجمند بانو بیگم» ملقب به ممتازمحل همسر محبوب «شاه‌جهان» پنجمین پادشاه گورکانی بود که در هند به پادشاهی رسید. این بنا به دستور شاه‌جهان برای نشان دادن عمق علاقه و عشق خود به ممتاز محل ساخته‌است. داستان بنای این مجموعه عمارات مجلل که در وسط آن گنبد تاج محل چون نگینی می درخشد، بر ارزش تاریخی این شاهکار هنری افزوده است. تاج محل، در واقع، باشکوه ترین هدیه یک شاه به همسر از دست رفته اش است و پایه‌های آن بر عشق وافر شاه جهان گورکانی به ممتاز محل ایرانی تبار استوار است. شاید اگر در سال ١٦٠٧ میلادی شاهزاده خرم، که بعدا با نام شاه جهان شناخته شد، ارجمند بانو بیگم را، که بعدا به ممتاز محل ملقب شد، نمی دید، امروز از تاج محل خبری نبود.
ارجمند بانو دختر یکی از اشراف ایرانی با نام عبدالحسن آصف خان و متولد شهر آگرای هند بود. نور جهان، عمه ارجمند بانو همسر محبوب جهانگیر، پدر شهزاده خرم و شاه گورکانی وقت بود که در سیاست و دولتداری هم نقش بارزی داشت. شاهزاده خرم که در آتش عشق ارجمند بانو می سوخت، بنا به ضوابط سلطنتی با دو زن دیگر ازدواج کرد که اولی از بستگان دربار صفوی ایران بود. خرم پس از پنج سال انتظار به وصلت ارجمند بانو رسید.
او پس از مراسم عروسی اعلام کرد که عروس تازه از سایر زنان دربار برتر و "ممتاز محل" است. ازآن به بعد ارجمند بانو با همین نام و پسوند "بیگم" خطاب می‌شد. به نوشته یک تاریخ نگار دربار گورکانی هند که با نام "قزوینی" از او یاد می‌شود، پیوند شاهزاده با دو همسر دیگرش تنها حکم زناشویی معمولی را داشت و "خرم" هیچ زن دیگری را شایسته محبت و شیفتگی ای که نثار ممتاز محل می‌کرد، نمى دانست. سال ١٦٢٨ شاهزاده خرم بر تخت طاووس هند نشست و به "شاه جهان" ملقب شد. ممتاز محل نمى خواست به مانند عمه قدرتمندش در امور اداری و سیاسی دستی داشته باشد. در عوض فهرست نام های زنان بیوه و کودکان یتیم را ترتیب می‌داد و از شوهرش می خواست که به نیازهای آنها رسیدگی کند و برای خانواده‌های بینوا نفقه تعیین می‌کرد. او نیز مانند شاه جهان به هنر معماری علاقه داشت و در ساماندهی یک باغ کرانه رود یامونا در شهر آگرا، جایی که سرانجام محل آخرت او شد، نقش داشت.


درگذشت ممتاز محل و وصیت او


ممتاز محل همسر دوم شاه‌جهان در ۱۷ جون ۱۶۳۱ میلادی در هنگام تولد فرزند چهاردهمش جان باخت. شاه جهان و ممتازمحل در سال ۱۶۱۲ ازدواج کردند و ۱۸ سال با یکدیگر زندگی کردند و ثمره این ازدواج ۱۴ فرزند بود که هفت تن زنده ماندند و بزرگ شدند. در یکی از حمله‌های جنگی ممتاز محل همراه شاه‌جهان بود. او باردار و در ماهای آخر بارداری بود و در اثر وضع حمل جان باخت، این نوزاد چهاردهمین فرزندی بود که از ممتاز محل زائیده و دختر بود که نامش را گوهره‌بیگم گذاشتند. هنگام وفات «ممتاز محل» ۳۹ سال بیش نداشت او از شوهرش درخواست کرد که پس از وی زنی نگیرد و برای او مقبره‌ای بسازد که بدان نام وی جاوید بماند.
مرگ ناگهانی «ممتاز محل» پادشاه را دچار غم و اندوه ساخت. شاه داغدیده پس از تفکر و تدبر تصمیم گرفت بنائی بر مزار محبوبش بسازد تا شاهدی بر عشقش باشد، از اینرو طراحان، مهندسان و استادکاران را از گوشه و کنار دنیا گرد آورد تا آرامگاهی را بسازند که آخرین دستاورد معماری گورکانی گردد.
به نوشته تاریخ نگاران، شاه جهان در پی درگذشت محبوب ترین همراه زندگی اش خلعت شاهانه اش را به عبای سفید عوض کرد و یک سال سوگوار بود. شاهی که قبلا برای توسعه دامنه سلطنتش خون فراوانی ریخته بود، گوشه نشین شد و برای مدتی دخترش جهان آرا به امور دولتداری پرداخت. روایت حاکی است ک موهای سیاه شاه جهان طی یکی دو ماه سوگواری سفید شد.
شاه جهان، تا از چنگ رخوت رها شد، در اجرای وصیت ممتاز محل بهترین معماران و خوشنویسان را از سراسر هند و بیرون از آن فرا خواند تا بنای یادبود محبوب ازدست رفته اش را در شهر آگرا، پایتخت امپراتوری گورکانی، بسازند.
تاریخ نگاران آن دوران، از این بنای یادبود با نام "روضه ممتاز محل" یاد کرده اند و برخی بر این نظراند که "تاج محل" مخفف "ممتاز محل" است. "پیتر ماندی"، جهانگرد اروپایی سده ١٧ میلادی نیز در نوشته‌هایش از "تاجِ محل، ملکه دربار گورکانی" نام می‌برد.
خود شاه جهان هم که سال ها بعد، به دست پسرش اورنگزیب شکست خورد و مدتی در زندان لعل قلعه به سر برد، پس از درگذشت کنار ممتاز محل زیر گنبد تاج محل به خاک سپرده شد.

معماری باغ و ساختمان تاج محل
شاه‌جهان جایگاهی را در کنار «رود جمنا» برای این بنای بزرگ برگزید. تاج محل مقبره‌ای است با ۵۸ متر بلندی، ۵۶ متر پهنا که در نزدیکی اگرا در ایالت اوتار پرادش هندوستان بر روی یک تخته عظیم ۱۰۰ متر × ۱۰۰ متر مرمرین ساخته شده‌است. این بنای بزرگ، در یک باغ پهناور ۱۸ هکتاری قرار دارد، که در مرکز این یک باغ نهر آب طولانی وجود دارد و به شیوه چهارباغ‌های ایرانی ساخته شده‌است.
شاه‌جهان قصد داشت برای خود نیز آرامگاهی در کران دیگر «رود جمنا» و برابر آن بسازد و این دو بنا را با پلی به یکدیگر متصل سازد به‌نشانه آنکه پیوند او و همسرش از جریان زمان هم در می‌گذرد. قرار بود که بر خلاف نمای تاج محل که از مرمر سفید است، آرامگاه شاه از مرمر سیاه باشد. اما سرنوشت بر این شد که آرامگاه دوم هرگز برپا نشود و شاه در کنار همسرش آرام گیرد.
تاج محل از سال ۱۹۸۳ جزو میراث جهانی یونسکو درآمده و در نظر سنجی بزرگ جهانی در سال ۲۰۰۷ میلادی که در ۸ ژوئیه همان سال نتیجه آن اعلام گردید این بنا در شمار یکی از عجایب هفتگانه جهان در دوران حاضر شناخته شد.
در دو طرف بنای اصلی دو بنای کوچکتر و قرینه به‌چشم می‌خورد که در سمت غرب یک مسجد سه‌گنبدی وجود دارد که از ماسه‌سنگ (قهوه‌ای مایل به قرمز) ساخته شده و در شرق بنایی است که زمانی به مثابه مهمان‌سرا به کار می‌رفته‌است.
گیوین هامبلی، نویسنده کتاب "شهرهای هندوستان گورکانی"، می‌نویسد که ریشه‌های ایرانی تاج محل، نخستین و پایدار ترین برداشتی خواهد بود که یک دانش پژوه رشته معماری اسلامی با دیدن این بنای یادبود حاصل می‌کند. به نظر او، تاج محل یک نمونه از معماری صفوی است و در واقع، نمایانگر حد اعلای نبوغ ایرانی در هنر معماری در خاک هند است. هامبلی با استناد به سخنان هرمان گوتز، کارشناس تاریخ هنر، می افزاید: "تاج محل از بهترین نمونه‌های معماری است که با ذوق و سلیقه صفوی انجام شده است ... در تاج محل موارد معدود انحراف از ارتدکسی هنری صفوی را می‌توان مشاهده کرد که شامل "چتری های راجپوتِ" پیرامون گنبد و تفاوت هایی در تناسب میان گنبد و پایه آن می‌شود. گلدسته‌ها هم که احتمالا با الهام از آرامگاه "محمود خلجی" در "ماندو" ساخته شده اند، اندکی متفاوت اند. از غرایب روزگار است که که یکی از "عجایب جهان" که کمترین ارتباط را با هنر گورکانی (مغولی) دارد، به نمونه کلاسیک و نماد تمدن گورکانی تبدیل شده است."



معمار و طراح تاج محل

در متون تاریخی به نام معمار این مجموعه اشاره نشده‌است اما در برخی از متن‌های متأخر، به شخصی به نام استاد احمد لاهوری اشاره شده‌است. بنا به یک دستنویس بازمانده از سده ١٧ میلادی، سرمعمار تاج محل و لعل قلعه (قلعه سرخ) دهلی همین استاد احمد لاهوری بوده است.
علاوه بر این، در برخی از متون از شخصی به نام استاد عیسی نام برده شده که بعضی او را اهل شیراز و عده‌ای وی را اهل استانبول دانسته‌اند. برخی از پژوهشگران نیز به یک نسخه خطی اشاره کرده‌اند که در آن به «استاد عیسی شیرازی نقشه نویس» و « امانت خان شیرازی طغرانویس» اشاره شده‌است.جدای افراد نامبرده از فردی به نام جرونیمو ورونئو اهل ونیز هم نامبرده شده است. عبدالحق شیرازی که سال ١٦٠٩ از شیراز به هند مهاجرت کرد و به خاطر استعداد فوق العاده‌اش در هنر خوش نویسی از سوی شاه جهان به "امانت خان" ملقب شد. به احتمال قریب به یقین، تمام خطاطی‌های روی در و دیوارهای تاج محل به امانت خان واگذار شده بود، چون تنها نام اوست که به شکل "امانت خان الشیرازی" زیر یکی از خطاطی ها در ایوان جنوبی تاج محل حک شده است. امضای او حاکی از مقام بلند امانت خان در دربار گورکانیان نیز هست. آنچه مسلم است خط ثلث کتیبه‌های تاج محل که به رنگ مشکی بر زمینه مرمر سفید نشسته اثر امانت خان شیرازی است.
وجود یک معمار لاهوری در طراحی تاج محل به معنی فقدان یک یا چند معمار ایرانی نیست. زیرا می‌توان اظهار داشت که طراحی و ساخت این مجموعه عظیم و با شکوه، تنها توسط یک معمار صورت نپذیرفته‌است و به احتمال زیاد چند نفر معمار و عده کثیری هنرمند در این کار مشارکت داشته‌اند.
به گفته تاریخدان آمریکایی "میلو بیچ"، در این مورد می‌توان تنها گمانه زنی کرد که معمار اصلی تاج محل چه کسی بوده، اما این نکته روشن است که خود شاه جهان به هنر معماری علاقه داشت ولابد در طراحی تاج محل نیز دستکم نقش یک رایزن را داشته است.
گفته می‌شود برای ساخت این بنا بیست هزار کارگر، استادکار، معمار، سنگ‌تراش، نقاش، فلزکار و جواهرتراش به‌مدت بیست و دو سال کار کرده‌اند.

منبع : سايت indian